In zijn bespreking van het nieuwe boek van Nicoline van der Sijs op Neerlandistiek licht Joop van der Horst een interessant citaat uit dat boek:

In hoofdstuk 6 bespreekt Van der Sijs wat zij noemt “de opmars van de taalpolitie” in de 20ste eeuw: het gehakketak op andermans taalgebruik. (…) Het is inderdaad een 20ste-eeuws verschijnsel, lijkt me. Maar ik zou er graag bij vermeld zien dat het nog volstrekt onvoldoende onderzocht is.

Hier ben ik het volmondig mee eens: de opmars van de taalpolitie is inderdaad te weinig bestudeerd. Het effect daarvan is te zien: zo is bijvoorbeeld op de site van een anderzijds gerenommeerde Nederlandse deskundige op het gebied van taalnormen de volgende zin te lezen:

“Unlike in the UK (or the US), usage guides, or language advice manuals, are barely a popular text type in my country (…)”

Een van de dingen die ik in het kader van kader van mijn proefschrift heb gedaan, is proberen een indruk te krijgen van de 20e-eeuwse taalpolitie. Daaruit blijkt dat taaladviesboeken wel degelijk een populair teksttype zijn (zoals veel mensen ook al wel wisten), en dat er inderdaad een opmars van het genre te zien is in de 20e eeuw.

Doorgaan met het lezen van “De opmars van de taalpolitie”

Over het algemeen kent het Nederlands geen flectie op bijwoorden. Er zijn wat versteende overblijfsels uit een tijd dat die wel bestond (zoals gaarne), maar die voelen (voor mij althans) duidelijk archaïsch aan. Toch is er één vrij bekende uitzondering: het intensiverende bijwoord ‘heel’. Dat komt zowel in onverbogen als verbogen vorm voor:

1. Dit is een heel/hele mooie auto.
2. Ik vond dat een heel/hele goede.

Deze variatie is niet alleen vrij bekend maar lijkt bovendien al een tijd te bestaan. Het WNT zegt immers al in 1901 dat “Het spraakgebruik wil, dat heel voor een attributief gebezigd bnw. in verbogen vorm óók den buigingsvorm aanneemt.” Maar hoe zit het met andere bijwoorden? Daarover verschillen de meningen nogal. Doorgaan met het lezen van “Een erge mooie auto”

Veel mensen maken zich druk over verengelsing van de Nederlandse taal en samenleving. Er is nauwelijks een zelfrespecterend taaladviesboek of het bevat geen stukje over te mijden anglicismen. Ook in kranten en andere media staan met enige regelmaat opinieartikelen, waarbij de focus vaak ligt op het hoger onderwijs. Dat domein is ook het primaire doelwit van het nieuwe boek Against English. Pleidooi voor het Nederlands (samenstelling Lotte Jensen, Niek Pas, Daniël Rovers, Koen van Gulik). Deze bundel bevat bijdragen van een aantal auteurs met verschillende achtergronden, die allemaal vanuit eigen perspectief proberen lezers te overtuigen van het kwaad dat Engels heet. Slaagt het boek in deze missie? Het lijkt me sterk. Jammer genoeg bevat het weinig nieuwe inzichten, staat bol van het alarmisme en ontbeert vooral vrijwel iedere taalkundige onderbouwing. Doorgaan met het lezen van “Against meningen over het English”

Een van de casus die ik onderzoek in het kader van mijn proefschrift is de kwestie ‘een aantal mensen is/zijn’. De laatste dagen heb ik flink wat data doorgespit, en dat heeft mij in ieder geval wat nieuwe inzichten gegeven. Meervoud of enkelvoud, dat gaat namelijk helemaal niet alleen maar over het werkwoord, maar ook over iets anders. En juist dat andere aspect laat heel duidelijk zien: ‘een aantal mensen’ is meervoud. Doorgaan met het lezen van “Een aantal mensen is of zijn?”

Eerder deze week verscheen op Neerlandistiek een interessant stukje van Fabian Stolk, waarin hij reflecteert op de constructie ‘de dichters plicht’. Hij vermoedt dat:

“sinds de officieuze afschaffing (c.q. het in onbruik raken) van de naamvallen (…) in het Nederlands taalgebruik, een Engelstalige genitiefconstructie is/wordt geïmporteerd als (principieel overbodige) Ersatz.”

Nu kun je natuurlijk discussiëren over dat merkwaardige ‘principieel overbodige’: waarom zou het overbodig zijn om iets op meer dan één manier te kunnen zeggen? Is het ook overbodig dat we zowel ‘dat hij gekomen is’ als ‘dat hij is gekomen’ kunnen zeggen? Deze uitspraak lijkt een voorbeeld van de onderdrukking van optionele variatie, wat aan de grondslag ligt van prescriptivisme (waar ik eerder over schreef). Mij lijkt het nou juist de charme van taal dat je hetzelfde op meerdere manieren kunt zeggen. Maar daar gaat het me niet per se om. Waar het me wel om gaat, is de hypothese dat deze constructie uit het Engels komt. Doorgaan met het lezen van “Vaders fiets: geen Engels maar uitbreiding”

Uitspraken over goede en foute taal vinden hun weg naar allerlei cultuurproducten. Een mooi voorbeeld is een scene uit de Amerikaanse versie van The Office, waarin uitgebreid wordt gediscussieerd over de bekende kwestie who/whom. Op mijn zusterblog Milfje zijn blogs over liedjes te vinden die metalinguistische uitspraken (uitspraken over taal) bevatten, zoals het reactionaire Word Crimes van Weird Al Yankovic. Peter-Arno Coppen wees me onlangs op een geval in Een tafel vol vlinders van Tim Krabbé. Overbekend in de literatuur is natuurlijk Pygmalion van Bernard Shaw (en alle verfilmingen en vermusicaliseringen zoals My Fair Lady), waarin ‘de juiste uitspraak’ een centraal element in het verhaal is. Maar wat volgens mij niet algemeen bekend is, is dat er ook een Nederlands toneelstuk is dat niet alleen over taaladvies gaat, maar zelfs over een (fictief) taaladviesgenootschap: De Spreektaalveredelingsbond van R.A. Kollewijn. Doorgaan met het lezen van “Een toneelstuk over taaladvies?!”

Na een zomer van schrijven aan artikelen over uiteenlopende zaken (voornamen, vloeken, wetenschapsnieuws, leenwoorden) mag ik nu eindelijk weer doen wat ik het leukst vind: lekker met gebruiksdata klooien. Voor het onderzoek van mijn proefschrift bestudeer ik taalvariatie zoals die voorkomt in het taalgebruik van alledag. Eerder bestudeerde ik vooral de regels zelf, en bekeek ik de variatie bij ‘heel/hele’. Nu is de beurt aan een andere casus: zeggen mensen ‘u hebt’ of ‘u heeft’? Doorgaan met het lezen van “Wat gebruiken mensen: u hebt of u heeft?”

Het begon vanmorgen met een stuk op Neerlandistiek van de hand van Marc van Oostendorp. Hij op zijn beurt verwijst naar een tweet van Michelle van Dijk, waarin zij vertelt dat ze de vorm ‘kopje duikelen’ tegenkwam in een boek. Beiden verbazen zich over die vorm: Marc zegt zelfs dat dit “heel raar” klinkt en zelfs “geen goed Nederlands” is. Een verbazingwekkende opmerking voor een taalwetenschapper (misschien is het ironisch): ik heb geleerd om in het aanschijn des variaties die te verklaren, of althans een poging daartoe te doen. Dat zal ik dan maar doen. En passant geeft deze casus een mooi inzicht in verschillende methodes die in de taalwetenschap worden gebruikt. Doorgaan met het lezen van “Kopje duikelen of koppeltje duiken?”

Gisteren schreef ik al een Twitterdraadje over dit onderwerp, maar ik wil daar toch ook over bloggen: dan kun je net wat meer achtergrondinfo kwijt. Het begon met onderstaande tweet:

‘Eikenprocessierupsjeukpiek’ is juist een bijzonder slecht woord voor #Scrabble, wat vooral te maken heeft met het feit dat het niet op het bord past. #Eikenprocessierupsjeukpiek @onzetaal @de_taalstaat

— Jeroen Koster (@JeroenKoster) July 23, 2019

Nu kom je deze kwalificatie, ‘goed / mooi scrabblewoord’, wel vaker tegen (zie hier voor meer):

Wat een treurigheid. Je zult het maar hebben. Nachtmerriescenario. Dat laatste is trouwens wel een goed scrabblewoord. Maar dat geheel terzijde.

— Hermien Lankhorst (@Hermienschrijft) July 22, 2019

Weer scrabblewoord aan de hemel: supersneeuwmaan vanavond te zien https://t.co/q3gVy99WDi

— NOS (@NOS) February 19, 2019

Iets minder vaak maar toch regelmatig zie je dat mensen, zoals de eerste twitteraar hierboven, dit juist géén goede scrabblewoorden vinden. Genoemde woorden scoren eigenlijk helemaal niet zo veel punten, of passen überhaupt niet op het bord. Aan de ene kant hebben deze mensen gelijk, maar aan de andere kant ook niet. ‘Goed scrabblewoord’ heeft namelijk een tweede betekenis, en door daarover na te denken komen we terecht in een van mijn favoriete onontgonnen subvelden van de taalkunde: de folk linguistics.

Doorgaan met het lezen van “Goed scrabblewoord en onvertaalbaar: over folk definitions”

Een top-10 en een restcategorie met 1000 gevallen hebben grote gevolgen gehad. Ex-staatssecretaris Harbers trad af omdat bepaalde misdaadcijfers niet expliciet genoemd werden in de Rapportage Vreemdelingenketen 2018. De politieke dimensie van deze kwestie is duidelijk, maar er zit ook een wetenschappelijke aan. Die is interessant, want die gaat over een probleem waar ik heel veel mee te maken heb, en met mij andere wetenschappers, maar waar nauwelijks aandacht voor is: de classificatie en presentatie van resultaten. Doorgaan met het lezen van “Harbers werd genekt door verkeerde classificatie”