Hoe vaak komt achenebbisj voor en in welke omstandigheid?

In al mijn onschuld las ik afgelopen vrijdag dit artikel in de Volkskrant, over de verkoop van het Westergasterrein in Amsterdam. Halverwege het artikel sloeg plots mijn hart een slagje over. Ik kwam namelijk de volgende zin tegen:

“Het was destijds een vervallen industrieterrein met onder meer een achenebbisj parkeerplaats voor stadsbussen”

Achenebbisj. Dat is me toch een heerlijk woord. Het Jiddisch straalt er vanaf, door de opkomende ach en de neerdalende sj. Weinig Nederlandse woorden hebben een spelling die zo buitenaards is. Om het modern te zeggen: ik zat me daar een potje te genieton.

Hoe vaak?

Genieten kan ik echter zelden lang doen. Ik wil meteen meer weten over mijn lustobject. In dit geval vroeg ik me af wanneer ik het woord voor het laatst had gezien, en hoe vaak het eigenlijk voorkomt. Gelukkig is het best makkelijk op die tweede vraag een antwoord te geven (de eerste vraag blijft voorlopig helaas onbeantwoord, ik kan niks bedenken).

In de Volkskrant vind ik het woord 24 keer in de periode 2000-2018. Ook in NRC komt het ongeveer zo vaak voor, te weten 22 keer. Daar zitten wel vier gevallen bij uit de periode 1997-2000. Overigens maakt NRC tegenwoordig als je zoekt direct een fraai grafiekje van voorkomen over tijd, rechtsboven. Heel fijn. Ook wordt aangegeven welke schrijvers het hoe vaak gebruiken. Opvallend: geen schrijver komt boven de twee keer uit. Het is dus niet een woord dat sterk persoonsgebonden is. Ander grappig detail: in het Parool komt achenebbisj in de periode 2008-2018 12 keer voor. Dat is ongeveer evenveel als in de NRC en de Volkskrant. Ik had vaker verwacht, omdat het woord traditioneel met Amsterdam wordt geassocieerd. Sterker nog, in 2008 schopte het woord het tot Mooiste Amsterdamse woord. Maar die Amsterdamse associatie zien we dus niet terug in de lokale krant.

Waar gaat het over?

Dat is nog wel een andere aardige vraag. ‘You shall know a word by the company it keeps.’, is een bekende uitspraak in de taalwetenschap (credits: John Rupert Firth). Zijn er zaken of omstandigheden die, ik durf het haast niet te zeggen, achenebbisjer zijn dan andere? Om hier achter te komen moet je eigenlijk zoveel mogelijk voorkomens van het woord bestuderen, maar omdat ik ook weer aan het werk moet bekeek ik alleen de voorkomens in het NRC. Hieronder staan ze (het zijn er 20, er zaten twee dubbele bij):

geen achenebbisj winkeltje
allesbehalve een achenebbisj adresje
een wat achenebbisj kantoorpandje
haar achenebbisj ogend kantoortje
Zo ook het volgens Van Schie „achenebbisj” winkelcentrum
een tijdelijke „achenebbisj speelplek”
een koud en achenebbisj hok
In een achenebbisj restaurantje
haar hele achenebbisj keukentje
een achenebbisj kamertje
een oud achenebbisj huis
een achenebbisj straatje
een achenebbisje binnenplaats
Geen achenebbisj-club
een achenebbisj pandje
Een achenebbisj appartement

als achenebbisje slager

een `achenebbisj zooitje’
een achenebbisj zooitje

Wat er hier in de buitenruimte wordt geschapen is volgens haar altijd `achenebbisj’.

Wat een heerlijk vak heb ik toch. Al direct vallen drie dingen op. Of dit algemene trends zijn is niet te zeggen op basis van mijn eenzijdige sample, maar ik noem ze toch:

• achenebbisj wordt zelden verbogen (alleen bij de slager komt er een -e achter)
• achenebbisj wordt vrijwel uitsluitend gebruikt om het over plaatsen en plekken te hebben, zoals een straat, een huis of een appartement
• in elf van de twintig gevallen staat het bijbehorend zelfstandig naamwoord in de verkleinvorm: pandje, straatje, restaurantje, zooitje

Over dit interessante gedrag wordt in geen woordenboek gerept (er wordt sowieso zelden over achenebbisj gerept: noch Van Dale Online, noch WNT kent het). Is er sprake van een betekenisverandering? Of is dit gewoon het type informatie dat niet in woordenboeken wordt vermeld? Fascinerend is het hoe dan ook. Het is een mooi voorbeeld van die uitspraak van Firth. Woorden op zich zijn leuk, maar ook context kan geweldig interessant zijn. Wie weet diep ik het allemaal nog eens uit wat betreft achenebbisj.