Taalkundige fact check: wie gebruikt het werkwoord ‘difficulteren’?

Vanochtend stond er op Neerlandistiek.nl een interessant stuk van Marc van Oostendorp over een tweet van Geert Wilders, waarin deze het woord ‘difficulteren’ gebruikte. Van Oostendorp ontkracht een aantal misverstanden rond dit werkwoord. Zo is het waarschijnlijk niet afkomstig uit het Engels, want het werd al gebruikt in een tijd waarin de invloed van het Engels klein was. Daarnaast is het aantoonbaar géén neologisme dat door Ruud Lubbers is geïntroduceerd. Deze observaties zijn op zich al geweldig: ze laten zien hoe (taal)mythes blijven rondzingen, en hoe snel er naar Engelse invloed wordt verwezen, ook als dat onterecht is. Maar het boeiendste staat in de slotalinea van het stuk:

Wel is het een taalkundige aanwijzing dat Geert Wilders diep ingebed zit in een eeuwenlange traditie van bestuur en politiek, die de rest van het volk maar niet heeft weten te bereiken.

Eerder noemt Van Oostendorp dit ook al: het woord difficulteren wordt al lang gebruikt in de politiek, maar komt daarbuiten niet voor. Dat is toetsbaar: we hebben grote collecties taalgebruik van binnen en buiten de politiek tot onze beschikking. Hierbij dus een taalkundige fact check: wordt het werkwoord dfficulteren inderdaad uitsluitend in de politiek gebruikt?

Corpusonderzoek

Een vraag als deze valt methodologisch gezien binnen de corpustaalkunde. Dat is een veld binnen de taalwetenschap waarin onderzoek wordt gedaan op basis van verzamelingen taal. Die verzamelingen kunnen allerlei taalvarianten omvatten: gesproken of geschreven, uit kranten of dagboeken, informeel of formeel etc. Zie hier of hier voor meer uitleg over corpustaalkunde. Voor het Nederlands zijn er al flink wat corpora beschikbaar. Van bijzonder belang in eerste instantie is Staten Generaal Digitaal. Dit corpus, dat beschikbaar is binnen Nederlab, bevat alle Kamerverslagen, Kamerstukken en Kamervragen van de Eerste Kamer en de Tweede Kamer voor de periode 1814-2014. Een schitterende verzameling teksten om te kijken naar het gebruik van een woord binnen de politiek.

Difficulteren in de politiek

Allereerst is het natuurlijk zo dat dit corpus niet alle politieke taal van Nederland omvat. De tweet van Wilders zou er bijvoorbeeld niet instaan. Toch kan deze verzameling volgens mij een mooi antwoord geven op de vraag of dit woord voorkomt in de politiek of niet. Het antwoord daarop is ja, enigszins. Het lemma difficulteren (dus alle vormen van dat werkwoord) komt sinds 1814 namelijk slechts 84 keer voor. Op bijna 900 miljoen woorden is dat bepaald marginaal te noemen. Lubbers heeft het woord in de Kamer nooit gebruikt, anderen deden dat wel. Er lijkt een toename te zijn van het gebruik van het woord sinds de jaren ’90: 23 van de voorkomens worden in sindsdien gevonden. De ‘piek’ zit in 2014, als het woord 4 keer wordt gebruikt.

Er is een duidelijke voorkeur voor de infinitief en het voltooid deelwoord: die komen respectievelijk 35 en 36 keer voor. Als vervoegd werkwoord komt slechts de derde persoon enkelvoud voor: difficulteerde (8 keer) en difficulteert (5 keer). Ik weet niet in hoeverre dit typisch is voor Nederlandse werkwoorden, maar het lijkt mij ongebruikelijk dat een infinitief vaker voorkomt dan de vervoegde vormen. Sowieso weten we dat werkwoordsvormen zeker niet allemaal even vaak voorkomen (zie bijvoorbeeld hier).

Difficulteren in andere corpora

Om te kijken of difficulteren ook buiten de politiek wordt gebruikt zijn er verschillende corpora beschikbaar. Die bevestigen in eerste instantie wat Marc stelt: het komt niet voor. Niet in het Corpus Gesproken Nederlands, niet in het Corpus Hedendaags Nederlands, niet in het Brieven als Buit Corpus. In Sonar komt het twee keer voor, in tweets die beiden met politiek te maken hebben. In de corpora van Nederlab komt het echter wél voor: 1337 keer maar liefst. 1058 hits daarvan vallen binnen het genre ‘politiek’. Dat laat toch zien dat het woord een aantal keer voorkomt buiten de politiek. Deze voorkomens lijken zich echter te beperken tot het Early Dutch Books Online (EDBO) corpus, een verzameling teksten uit de periode 1781-1800. De voorkomens in die teksten zijn deels politiek, maar bevinden zich ook in andere genres, zoals de rechtswetenschap en andere wat formelere non-fictieteksten.

Er zijn drie laatste manieren om het woord te zoeken, en die hebben allemaal met internet te maken. Allereerst kun je simpelweg googlen. Dat levert meer dan 3500 hits op: teveel om nu te analyseren. Een snelle blik lijkt er wel op te wijzen dat het woord vooral in politieke context wordt gebruikt. Vervolgens kunnen we op Twitter zoeken. Het woord difficulteren (dus niet het lemma) komt 99 keer voor; difficulteert komt 14 keer voor. Gedifficulteerd en difficulteerde komen niet voor. Op dit totaal van 113 voorkomen staan er 17 in relatie tot de tweet van Wilders. De andere voorkomens lijken (waar dat herleidbaar is) allemaal betrekking te hebben tot een politiek onderwerp. Ten slotte kunnen we nog één ander corpus bekijken: het Corpus of the Web (COW). Dat bevat een grote verzameling online beschikbare teksten. Het is met 7 miljard woorden behoorlijk fors, maar overzichtelijker dan het hele internet. COW sluit aan bij de eerdere corpora: het woord difficulteren komt 21 keer voor, waarvan 18 keer in politieke context (en drie keer op de site van Onze Taal). De andere vormen komen nog minder vaak voor: difficulteert één keer, difficulteerde drie keer, difficulteerden één keer, en gedifficulteerd ook éen keer.

Conclusie

In dit geval bevestigt corpusonderzoek het vermoeden van Marc van Oostendorp: het lemma difficulteren lijkt de laatste 200 jaar vrijwel uitsluitend te worden gebruikt in politieke context. Zeker weten doen we het niet: de data uit EDBO suggereert dat het ook in andere formelere of wetenschappelijke teksten gebruikelijk was. Dit laat zien hoe interessant en belangrijk het is om dit soort vermoedens te toetsen: er is altijd meer over een woord te zeggen. Bovendien kunnen intuïties fout zijn, door bijvoorbeeld de recency illusion, de frequency illusion en andere cognitieve biases. Maar nu difficulteer ik de zaak misschien te veel, dat komt een andere keer wel.